Εισαγωγή
Το νόημα της ζωής έχει για αιώνες απασχολήσει τη φιλοσοφία και τη θρησκεία. Η ψυχολογία, αξιοποιώντας επιστημονικές μεθόδους, επιδιώκει να ορίσει με μεγαλύτερη σαφήνεια τι προσφέρει νόημα στη ζωή των ανθρώπων και με τα ευρήματα των ερευνών, φωτίζει κύρια ζητήματα, όπως η προϋπαρξη ή η κατασκευή του νοήματος ζωής και η συμβολή του στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και η σχέση του με την ευημερία.
Τι σημαίνει νόημα ζωής;
Αναζητώντας τη λέξη «νόημα», παρατηρούμε πως συνδέεται με την έννοια της σημασίας, του τελικού σκοπού, της αξίας μιας ενέργειας, μιας διαδικασίας, ενός φαινομένου (Τριανταφυλλίδης, 1998).
Ας δούμε, στη συνέχεια, τι μαθαίνουμε, από μεγάλα ονόματα της Ψυχολογίας, σχετικά με το νόημα της ζωής. Ο Selingman, ιδρυτής της Θετικής Ψυχολογίας, διακρίνει τρία διαφορετικά επίπεδα ζωής:
α) την καλή ζωή, στην οποία βιώνονται πολλά και διαφορετικά θετικά συναισθήματα και αναζητούνται ηδονές,
β) τη χαρούμενη ζωή, στην οποία αναγνωρίζονται και αξιοποιούνται καθημερινά θετικές πτυχές και ικανότητες του ατόμου και
γ) την «με νόημα και σκοπό» ζωή, στην οποία το άτομο επιλέγει να αξιοποιεί τα θετικά χαρακτηριστικά και τις ικανότητές του, υπηρετώντας σκοπούς που υπερβαίνουν τα ατομικά-εγωιστικά του όρια.
Με τις έρευνές του κατέδειξε πως μόνο το δεύτερο και το τρίτο επίπεδο μπορεί να οδηγήσει σε ψυχολογική ευημερία. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει πως, προκειμένου να επιτευχθεί η «με νόημα και σκοπό» ζωή, χρειάζεται τρεις βασικές προϋποθέσεις:
α) θετικές, ουσιαστικές σχέσεις με τους ανθρώπους γύρω μας,
β) θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, τα οποία χρειάζεται να καλλιεργούμε και να βιώνουμε θετικά συναισθήματα και
γ) αποφυγή της υπερβολής (Seligman, 2002) και με αυτό μας θυμίζει αυτό που έλεγαν οι πρόγονοί μας «παν μέτρον άριστον».
Ο Viktor Frankl, Αυστριακός ψυχίατρος, υποστήριξε πως το νόημα ζωής προϋπάρχει και κάθε άνθρωπος καλείται να το ανακαλύψει, τιμώντας την έμφυτη ανάγκη του για αυτό. Προκειμένου να υποστηρίξει το άτομο στην ανακάλυψη του «λόγου», δηλαδή του σκοπού της ζωής του, δημιούργησε τη θεραπευτική προσέγγιση, που ονόμασε Λογοθεραπεία. Ο Frankl, έχοντας την εμπειρία ως κρατούμενος σε στρατόπεδα συγκέντρωσης του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, τονίζει πως ανακαλύπτοντας το νόημα ζωής, ο άνθρωπος μπορεί να:
- ξεπεράσει δυσκολίες,
- αναλάβει την ευθύνη της ευημερίας του,
- ανακαλύψει και να εξελίξει τα χαρίσματά του για να υπηρετήσει τους άλλους (Frankl, 1963).
Σύμφωνα με τον Yalom, Αμερικανό Ψυχοθεραπευτή, το περιεχόμενο του νοήματος της ζωής συνδέεται με στόχους, αξίες, προτεραιότητες, καθώς και με την έννοια της ευτυχίας ή της επίτευξης. Διακρίνει δύο είδη νοήματος:
α. το κοσμικό, το οποίο αφορά μια υψηλή ή ευρύτερη αντίληψη του κόσμου και
β. το πιο γήινο, το οποίο βασίζεται στο περιεχόμενο και τους στόχους της ζωής του ατόμου και εμπεριέχει μια πιο αλτρουιστική προσέγγιση (Yalom, 1980).
Ο Emmons συνδέει επίσης το νόημα ζωής με τους στόχους, καθώς και με τις επιθυμίες και τα όνειρα για το μέλλον. Αναφέρει πως χωρίς στόχους, η ζωή δεν θα είχε σκοπό και κατεύθυνση. Συνδέει το νόημα με:
α) την εργασία και τα επιτεύγματα,
β) τις διαπροσωπικές και στενές ανθρώπινες σχέσεις,
γ) τη θρησκευτικότητα και την πνευματικότητα και
δ) την υπερβατικότητα, την προσφορά και τη γενναιοδωρία.
Μιλά για στόχους, που αναδύονται από εξωτερικούς παράγοντες όπως η ομορφιά, τα χρήματα, η ισχύς και για στόχους, που πηγάζουν από εσωτερικά κίνητρα, όπως η προσφορά και η βελτίωση του εαυτού και της κοινότητας. Τονίζει, πως σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, οι στόχοι που αναδύονται από εσωτερικά κίνητρα είναι ιδιαίτερης σημαντικότητας, καθώς είναι αυτοί που προσφέρουν νόημα στη ζωή και συμβάλλουν στην ευημερία (Ζύμνη et al., 2020).
Τι μας δείχνουν τα ερευνητικά δεδομένα
Με βάση τις θεωρητικές προσεγγίσεις σχετικά με το νόημα της ζωής, πλήθος ερευνών-μελετών έχουν διεξαχθεί, οι οποίες παρέχουν εκτενή γνώση σχετικά με τη σύνδεση του νοήματος ζωής και της ευημερίας και φωτίζουν πτυχές με τις οποίες συνδέεται το νόημα της ζωής.
- Οι πιο κοινές πηγές νοήματος φαίνεται πως είναι οι σχέσεις των ανθρώπων και οι τύποι δραστηριοτήτων στις οποίες συμμετέχουμε (Steger et al., 2013).
- Οι άνθρωποι που αντλούν το νόημά τους από εγωκεντρικές ή υλιστικές πηγές είναι λιγότερο χαρούμενοι από εκείνους που αντλούν το νόημά τους από πηγές που συνδέονται με την αυτό-υπέρβαση και τον αλτουισμό (Schnell, 2009).
- Οι άνθρωποι που δεν έχουν βρει νόημα στη ζωή τους ή βρίσκονται διαρκώς σε αναζήτηση, βιώνουν λιγότερη ικανοποίηση από τη ζωή, υψηλό άγχος και κατάθλιψη και συχνά έχουν συμπεριφορές επιβλαβείς για την υγεία τους (Steger et al., 2009).
- Το νόημα συσχετίζεται θετικά με την εμπειρία θετικών συναισθημάτων, όπως η αγάπη, η χαρά, η ζωτικότητα, η περιέργεια και η ελπίδα (Steger, 2018).
- Η ύπαρξη νοήματος ζωής φαίνεται πως:
– μειώνει τα συμπτώματα κατάθλιψης και τις τάσεις αυτοκτονίας (Kleiman & Beaver, 2013),
– συνδέεται με χαμηλά επίπεδα άγχους (Flannery & Flannery, 1990),
– συμβάλλει στην αποτελεσματική διαχείριση στρεσογόνων γεγονότων του παρελθόντος και στην αίσθηση καλύτερης υγείας (Battersby & Phillips, 2016).
– συνδέεται ισχυρά με την επαφή με τον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο (Debats et al., 1995).
Τέλος, έρευνες που έγιναν σε ηλικιωμένα άτομα, που κατοικούν σε κοινότητα, έδειξαν ότι όσο πιο έντονα βίωναν το σκοπό της ζωής τους, τόσο μεγαλύτερος ήταν ο δείκτης μακροζωίας (Boyle, Barnes, Buchman, & Bennett, 2009; Garcia & Miralles, 2016).
Συμπεράσματα – Προτάσεις
Το «νόημα της ζωής» δεν αποτελεί μονάχα μια φιλοσοφική αναζήτηση. Με βάση τις επιστημονικές θεωρητικές προσεγγίσεις και τα πορίσματα μελετών, που παρατέθηκαν πιο πάνω, η ύπαρξή του αναδεικνύεται ως εξαιρετικά σημαντική για την ευημερία μας. Πιο συγκεκριμένα, το «νόημα ζωής»:
α. σίγουρα δεν είναι εφικτό να έχει έναν κοινό ορισμό,
β. μπορεί να προϋπάρχει και ο άνθρωπος καλείται να το βρει ή μπορεί να δημιουργεί ο ίδιος νόημα στη ζωή,
γ. είναι συχνά συνυφασμένο με την αίσθηση σκοπού και
δ. συνδέεται με παράγοντες όπως οι στόχοι του ατόμου, το σύστημα αξιών του, τα χαρίσματά του, η αποτελεσματικότητα και η αυταξία του, οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους, η προσφορά και η γενναιοδωρία του
ε. συνδέεται με θετικά συναισθήματα, όπως η αγάπη, η χαρά, η ζωτικότητα, η περιέργεια και η ελπίδα.
Ένα από τα βασικά ερωτήματα που αναδύεται είναι «πώς μπορώ να βρω το νόημα της δικής μου ζωής;» Αρχικά, η κινητοποίηση, στα πλαίσια του εθελοντισμού μας, δηλαδή η προσφορά στους συνανθρώπους μας μπορεί να συμβάλλει στη σύνδεσή μας με το δικό μας νόημα ζωής. Φυσικά, μπορούμε να αναζητήσουμε ένα εξειδικευμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Εξαιρετικά αποτελεσματικό, σε αυτές τις περιπτώσεις, καταδεικνύεται το coaching, το οποίο, μέσα σε περιβάλλον απόλυτης εχεμύθειας και ασφάλειας, υποστηρίζει το άτομο στην προσωπική του αναζήτηση, με μοντέλα επιστημονικά τεκμηριωμένα και εξατομικευμένη προσέγγιση.
Μας αξίζει μια ζωή μέσα σε σχέσεις θετικές, με αρμονία, αγάπη και χαρά. Μας αξίζει το βίωμα της πληρότητας! Ας κινητοποιηθούμε, λοιπόν, αφού, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο «Ικιγκάι», «τη στιγμή που προικίζεις με νόημα τη ζωή σου και η πιο ρουτινιάρικη ασχολία γίνεται ευτυχισμένη ροή» (Garcia & Miralles, 2016).
Βιβλιογραφία
Battersby, A., & Phillips, L. (2016). In the end it all makes sense: Meaning in life at either end of the adult lifespan. The International Journal of Aging and Human Development, 83(2), 184-204. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0091415016647731
Boyle, P. A., Barnes, L. L., Buchman, A. S., & Bennett, D. A. (2009). Purpose in life is associated with mortality among community-dwelling older persons. Psychosomatic Medicine, 71(5), 574.
Debats, D. L., Drost, J., & Hansen, P. (1995). Experiences of meaning in life: A combined qualitative and quantitative approach. British Journal of Psychology, 86, 359-375.
https://bpspsychub.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.2044-8295.1995.tb02758.x
Flannery, R. B., & Flannery, G. J. (1990). Sense of coherence, life stress, and psychological distress: A prospective methodological inquiry. Journal of Clinical Psychology, 46, 115-120.
Frankl, V. (1963). Man’s search for meaning: An introduction to logotherapy. Washington Square Press.
Garcia, H., & Mirallies, F. (2016). Ikigai: Simple secrets to a long and happy life. Urano.
Kleiman, E. M., & Beaver, J. K. (2013). A meaningful life is worth living: Meaning in life as a suicide resiliency factor. Psychiatry Research, 210 (3), 934-939.
Schnell, T. (2009). The Sources of Meaning and Meaning in Life Questionnaire (SoMe): Relations to demographics and well-being. The Journal of Positive Psychology, 4(6), 483-499. https://doi.org/10.1080/17439760903271074
Seligman, M. (2002). Positive psychology, positive prevention, and positive therapy. In C.R. Snyder & S.J. Lopez (Eds.), The handbook of positive psychology (pp. 3-12). Oxford Press.
Steger, M. (2018). Meaning and well-being. In E. Diener, S. Oishi, & L. Tay (Eds.), Handbook of well-being. DEF Publishers. https://www.nobascholar.com/chapters/50/download.pdf
Steger, M., Oishi, S. & kashdan, T. (2009). Meaning in life across the life span: Levels and correlates of meaning in life from emerging adulthood to older adulthood. Journal of Positive Psychology, 4 (1), 43-52. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/17439760802303127
Steger, M., Shim, Y., Brueske, L., Rush, B., Shin, J. & Merriman, L. (2013). The mind’s eye: A photographic method for understanding meaning in people’s lives. Journal of Positive Psychology, 8 , 530- 542.
Τριανταφυλλίδης, Μ. (1998). Νόημα. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. http://georgakas.lit.auth.gr/dictionaries/index.php#
Yalom, I. (1980). Existential Psychotherapy. Basic Books.
Ζύμνη, Κ., Γιωτσίδη, Β. & Καρακασίδου, Ε. (2020). Η αναζήτηση και η παρουσία του νοήματος ζωής. Στο Α. Σταλίκας, Β. Γιωτσίδη & Ε. Καρακασίδου (Επιμ.) Κατακτώντας την ευημερία (σσ. 165-170). Τόπος.